Dacwada koowaad ee mpox ee aadanaha waxay ka dhaceen Jamhuuriyada Dimuqraadiga Congo (DRC) gudaha 1970. Tan iyo 1980-yadii, waxaa jiray sare u kac yar oo tirada dacwadaha wadamada qaar, marka koowaad DRC iyo Nigeria. Tan ayaa malaha waxay ku xirantahay dhammaadka jadwalka tallaalka busbuska ee 1980.
Dilaaca caalamka ee mpox (nooca hoose II) wuxuu bilowday gudaha 2022, kaasoo inta badan ku faafo dhinaca xiriirka galmada. Tan iyo 2023, waxaa jiray korodh yar oo tirada dacwdaaha mpox (nooca hoose I) ee DRC. Ururka Caafimaadka Aduunka (WHO) ayaa ku dhawaaqay dilaaca masiibada caafimaadka dadweynaha qaranka ee 14 Agoosto 2024. DRC ayaa si gaar ah u saameysay, laakiin tirada korodhay ee wadamada kale ee Afrikaanka ah ayaa sidoo kale saameysay.
Halista inaad ku qaadid gudaha Norway ayaa hooseyso.
Sida aad ku qaadid mpox
Caabuqa qof ku qofka ayaa caadi ahaan ku dhacaa taabashada jireed ee dhow oo leh nabro iyo dhacaamada jireed. Xiriirka galmada oo qofka cudurka qabaa ayaa kordhiso halista. Waxaad sidoo kale ku qaadi kartaa dhinaca dhibcaha, sida kuwa ay sababeen qufaca iyo hindhista, laakiin tan waxay u baahantahay xiriirka jireed ee dhow oo waqti muddo dheer (saacado).
Joogitaanka fayraska waxaa lagu arkay shahwada muddo dheer kadib markuu qofka ka soo kabsado, laakiin lama hubo haddii tan ay keenta halista caabuq dheeraad ah. Waxaa sidaas darteed lagu talliyay inaad isticmaashid kondhom inta lagu jiro galmada oo 12 isbuuc kadib markii aad ka soo kabsatay.
Gudaha wadamada Afrikaanka meesha cudurka uu ku leeyahay baahsanaantiisa dabiiciga ah, fayraska ayaa dooliga sidoo kale usoo gudbi karo aadanaha.
Illaa intee ayaad qaadsanaan kartaa aastaamaha intaysan soo bixin ka hor?
Waxay caadi ahaan qaadataa inta u dhaxeyso 6 iyo 13 maalmood laga soo bilaabo caabuqa illaa aad ka jiratid (muddada xanaaneynta), laakiin muddadaan way ka duwantahay oo waxay midkood noqon kartaa mid gaaban ama dheer (illaa 21 maalmood).
Waxaad sidoo kale u gudbin kartaa caabuqa dadka kale adoo aastaamaha qabo. Sida kale, ma qaadsiin kartid dadka kale inta lagu jiro muddada xanaaneynta ka hor intaadan jiran.
Waa maxay aastaamaha mpox?
Aastaamaha ugu caansan ee mpox waa:
- nabar iyo qandho (ka sareyso 38°C)
- qanjiro bararsan oo xanuun badan
- dhuun xanuun
- Madax xanuun
- daal
- murqo xanuun
Nabaraha waxay noqdaan finan, kaasoo qolfoobo oo kadibna qalalo oo soo dhaco. Nabro ayaa dhici karo.
Nabarka ayaa caadi ahaan ku bilawdo qeybta jirka ee ay gaareen caabuqa. Dad badan ayaa gaaray dilaaca 2022, nabarka wuxuu ku bilowday qiyaastii xubnaha taranka iyo qeybta futada. Dad badan oo caabuqsan ayaa kaliya ku dhaco dhoor finan.
Nabraha ayaa sidoo kale ku bilaaban karo meel kale oo jirka ah, sida wajiga, afka ama gacmaha. Dadka qaar ayaa sidoo kale uga dhaco nabro calancashooda iyo hoosta cagtooda. Xaaladaha daran, nabarka ayaa sidoo kale ku faafi karo jirka intiisa kale. Xaaladahaas, nabraha wuxuu u ekaan karaa busbus.
Dadka qaar waxay la kulmaan xanuun gudaha iyo agagaarka nabarka, oo ay ku jiraan qanjirada.
Carruurta, dumarka uurka ah iyo dadka leh difaaca jirka liito ayaa halis weyn ugu jiro inay si daran ula jiradaan mpox.
Aastaamaha caadi ahaan waxay raagaan 2 illaa 4 isbuuc. Waad qaadsiin kartaa laga bilaabo bilowga aastaamaha illaa ay qolofta ka dhaceyso oo maqaar cusub uu ka soo baxo hoosta (qiyaastii 3 isbuuc).
Baaritaanka, baarista iyo daaweynta
Haddii uu ku gaaray caabuq, waa inaad si gaar ah uga taxadartaa aastaamaha jirada kor lagu sheegay.
Haddii aad ka shakido in laga yaabo inuu ku gaaro mpox, waa inaad ka fogaataa taabashada jireed ee dhow ee dadka kale oo la tasho dhaqtarkaaga. Aastaamaha waxay la mid noqon karaan jirooyinka kaloo badan oo caadi ah. Sidaas darteed waa muhiim inuu dhaqtar baaro, kaasoo sidoo kale tixgelinayo haddii ay tahay inaad qaadatid baaritaanka. Uma qaadan kartid baaritaanka si aad u ogaatid haddii aad qaaday ama haddii kale illaa aad ka jiratid.
Dadka badankood uma baahno wax daaweyn oo dhaafsan aastaan bogsiinta, sida daawada antipyretic ama xanuun baabi'inta.
Dacwadaha jirada daran ama isbitaal seexinta waa dhif.
Baaritaanka, baarista iyo daaweynta waa bilaash.
Tallaalka Mpox
Tallaalka waxaa loo helaa isticmaalka ku aadan mpox. Tallaalka waxaa la siin karaa midkood caabuqa ka hor iyo kadib. Tallaalka waxaa la siiyaa dadka ku jiro halis weyn oo inuu ku dhaco mpox.
Tallaalka ayaa mararka qaar la siiyaa dadka ay gaartay caabuqa mpox. Tan waxaa lagu tixgeliyaa dacwado walba ee shaqsiga. In lagu tallaalo kadib markii uu ku gaaro fayraska uguma hortagayo si lagama maarmaan ah inaad jiratid, laakiin waxay qafiifin kartaa aastaamaha. Tallaalka wuxuu ku siinayaa illaalada ugu fiican haddii lagu siiyo dhoor maalmood gudahood ee markaad qaadid kadib, oo waxay malaha yeelaneysaa saameyn yar ama saameyn la'aan haddii la siiyo kadib markii ay kugu dhacaan aastaamo.
Safarka
Safarka wadamada leh caabuqa mpox hadda lagama niyad jabin.
Qof walba oo rabo inuu u safro ama joogo gobolka leh caabuqa mpox ee la yaqaano waa inuu:
- wax ka ogaada xaalada guud ee meeshaad u socotid oo aad raacdid tallada ay soo saareen maamulada deegaanka
- ka fogaatid taabashada jireed ee dhow oo qof walba ee qaadsan
- Ka fogow lahaanshaha lamaanayaal badan/galmada caadiga ah
- ka fogow taabashada jireed ee dhow ee xayawaanada, labadaba kuwa nool iyo kuwa dhintay.
- Ka fogow cunista hilibka aan lawada karin iyo hilibka xayawaanada duur joogta (hilib duureedka)
Sida marwalba, nadaafada gacmaha ee wanaagsan ayaa ah tallaabada muhiimka ah ee xakameynta caabuqa.
Warbixin badan ee ku saabsan mpox waxaa laga heli karaa websaydka Machadka Dad weynaha reer Norway