ዓመጽን ማህሰይትን

ዓመጽ ከምኡ'ውን ግህሰት እንታይ እዩ?

ዓመጽ ኣካላዊ፡ ጾታውን ስነ-ኣእምሮኣውን ክኸውን ይኽእል። ብተወሳኺ ናይ ክንክን ሸለልትነት እውን ከም ሓደ ዓይነት ዓመጽ ይቑጸር።

ዓመጽ ዝተፈላለዩ ተግባራት ከም ጉስጢት፣ ርግጽታት፣ ጾታዊ ተግባራት ንምፍጻም ምግዳድ፣ ወይ ድማ ምውራድን ዘዋርድን ባህርያት ዝፍጸመሉ ቅዲ ከጠቓልል ይኽእል። 

ዓመጽ ኣብቲ ሰባት ብሓባር ዝዀኑሉ እተፈላለየ ዓይነት ኵነታት ከጋጥም ይኻል እዩ፦ ኣብ ገዛ: ኣብ ቤት ትምህርቲ: ኣብ ስራሕ: ኣብ ሪጋ ታክሲ ወይ ኣብ ደገ። ኣብ መንጎ ዘይፋለጡ ሰባት፡ ኣብ መንጎ ዝፋለጡ ሰባት ወይ ኣብ ናይ ስራሕ ቦታ ዓመጽ ክኽሰት ይኽእል።

ዓመጽ ኣብ ዝኾነ እዋን ህይወትና ከጋጥመና ይኽእል እዩ። እቶም ብንእስነቶም ንዓመጽ ዝቃልዑ ሰባት፡ ምስ ዓበዩ እውን ንዓመጽ ዝያዳ ይቃልዑ (መብዛሕትኡ ግዜ ዳግማይ ግዳይነት ይበሃል)። ውሑድ ዘይብሃል ቁጽሪ ዘለዎም ኣረጋውያን እውን ንዓመጽ ይቃልዑ እዮም፣ ኣብ ልዕሊ ኣረጋውያን ዝፍጸም ዓመጽ ድማ መብዛሕትኡ ግዜ ብናይ ቀረባ ሰቦም እዩ ዝፍጸም።

ጠንቂ ዓመጽን ማህሰይትን እተሓላለኸ እኳ እንተ ዀነ፡ ትሑት ቍጠባ፡ በዳሂ ኩነታት መነባብሮ፡ ንጥፈታት ዝዓግት ሕማም ከምኡውን ጸገማት ምጥቃም ሓሽሽ ነቲ ሓደጋ ከም ዝውስኽ ክገብሮ ይኽእል እዩ።

ኣካላዊ ዓመጽ

ኣካላዊ ዓመጽ ማለት ንካልእ ሰብ ንምጉዳእ ወይ ንምቁጽጻር ኣካላዊ ሓይሊ ምጥቃም እዩ። እዚ ድማ ብኣካላዊ መጥቃዕቲ ብጉስጢት፣ ብርግጽታት፣ ብምሕናቕ፣ ዝኾኑ ኣቕሑ ክድርበየልኩም፣ ወይ ብኻልእ መንገዲ ኣካላዊ መጥቃዕቲ ክወርደኩም ከጠቓልል ይኽእል። ብመሳርሒ ምፍርራሕ እውን ናይ ኣካላዊ ዓመጽ ተግባር እዩ።

ኣብ ኖርወይ ኣብ ኣተዓባብያ ወለዲ ኣካላዊ መቕጻዕቲ፣ ከም ብጸፍሒ ኢድ ምውቃዕ፣ ዝተኸልከለ ኮይኑ፣ ኣብ ልዕሊ ቆልዑ ከም ሓደ ዓይነት ኣካላዊ ዓመጽ ይቑጸር። 

ጾታዊ ዓመጽ ከምኡ'ውን ግህሰት

ጾታዊ ዓመጽ ማለት ዝኾነ ዓይነት ናይ ጾታዊ ተግባራት ወይ ዘይተደልየ ጾታዊ ርክብ ንምፍጻም ምግዳድ እዩ። እዚ ዝስዕብ የጠቓልል፦ 

• ምዕማጽ፣ ሓደ ሰብ ኣካላዊ ሓይሊ ብምጥቃም ወይ ንገዛዕ ርእሱ ወይ ንዝቐርቦ ሰብ ክጎድእ ብምፍርራሕ ናብ ጾታዊ ርክብ፣ ኣፋዊ ጾታዊ ርክብ፣ ብመሃንቱስ ዝግበር ጾታዊ ርክብ  ወይ ብኣጻብዕቲ/ኣቕሓ ንአብ ኣካል ምእታው ምግዳድ 
• ኣብ ድቃስ ምዕማጽ፣ እዚ ድማ እቲ ሰብ ብጣዕሚ ሰኺሩ ወይ ደቂሱ ስለዝነበረ ነቲ ዝፍጸም ዝነበረ ነገር ክፈቅድ ወይ ደው ከብሎ ዘይከኣለሉ ዘይተደልየ ጾታዊ ርክብ እዩ 
• ካልእ ዓይነት ጾታዊ ዓመጽ ወይ ገበን፣ ከም ግዱድ ምትንኻፍ 

ምዕማጽን ካልእ ጾታዊ መጥቃዕትን ካብ ዘይፈልጥዎ ሰባት ክጋጥም ይኽእል፣ እንተኾነ እውን ኣብ ዝተፈላለዩ ናይ ፍቕሪ ርክባት፣ ኣብ ናይ ቀረባ ናይ ፍቕሪ ርክባት ሓዊሱ። 

ማህሰይቲ ህጻናት ከም ጾታዊ ዓመጽ ንክቑጸር ግድን ምግዳድ ዘጠቓልል ክኸውን ኣየድልዮን እዩ። ካብቲ ቆልዓ ኣዝዩ ዝዓበየ ሰብ ጾታዊ ርክብ ንምግባር ነቲ ኣብ ዕድመ ዘሎ ሓይሊ ክጥቀም ከሎ፣ እዚ እውን ጾታዊ ዓመጽ እዩ። ኣብ ግዜ ቁልዕነት ዝፍጸም ጾታዊ ዓመጽ ማለት ብወለዲ፣ ካልኦት ኣባላት ስድራቤትን ካብ ስድራቤት ወጻኢ ብዝኾኑ ሰባትን ክፍጽሙ ዝኽእሉ ጾታዊ ተግባራት የመልክት። ብዘይካዚ፡ ቈልዑ ንኻልኦት ቈልዑ ኽሃስዩ ይኽእሉ እዮም።

ዲጂታላዊ ጾታዊ ዓመጽ'ውን ሓደ ዓይነት ጾታዊ ዓመጽ እዩ። እዚ ድማ ሓደ ሰብ ብዘይፍቓዱ ኣብ እዋን ጾታዊ ተግባራት ስእሊ ወይ ቪድዮ ክስኣል እንከሎ ዲጂታላዊ መሳርሒታት ብምጥቃም ዝፍጸም ገበን ወይ ዓመጽ እዩ። ብዘይ ፍቓድ ጾታዊ ርክብ ዝምልከት ምስልታት ወይ ቪድዮታት ምፍርራሕ ወይ ጭቡጥ ምክፋል እውን ከጠቓልል ይኽእል። 

ስነ-ኣእምሮኣዊ ዓመጽ

ስነ-ኣእምሮኣዊ ዓመጽ ብዙሕ መልክዕ ክሕዝ ዝኽእልን ብቓላት ንምግላጹ ኣጸጋሚ ክኸውን ዝኽእልን እዩ። ምቁጽጻር፡ ምትላልን ቀጻሊ ነቐፌታን ገለ ልሙዳት ባህርያት እዮም። ስነ-ኣእምሮኣዊ ዓመጽ መብዛሕትኡ ግዜ ብቐጻሊ ዘጋጥም እዩ፣ ሓደ ሰብ ነቲ ኻልእ ሰብ ዋጋ ዘይብሉ ወይ ኣብ ሓደጋ ዘሎ ኰይኑ ከም ዝስምዖ ዝገብሮ።

ስነ-ኣእምሮኣዊ ዓመጽ መብዛሕትኡ ግዜ ኣብ ጥቡቕ ዝምድናታት ከም ዘጋጥም ይቑጸር፡ ንኣብነት ወለዲ ኣብ ልዕሊ ቆልዑ ዝፍጽምዎ ስነ-ኣእምሮኣዊ ዓመጽ፡ ወይ ሰብ ሓዳር ኣብ ልዕሊ መጻምድቶም ዝፍጽምዎ ስነ-ኣእምሮኣዊ ዓመጽ። መብዛሕትኡ ግዜ ብዛዕባ እቲ ብቤተሰብ ዝፍጸም ስነ ኣምሮኣዊ ዓመጽ ንዛረብ እኳ እንተ ዀንና፡ ምድንዳን/ምድሃል ከም ሓደ ዓይነት ስነ-ኣእምሮኣዊ ዓመጽ እውን ክረአ ይከኣል እዩ።

ብዛዕባ ስነ-ኣእምሮኣዊ ዓመጽን ኣበይ ሓገዝ ክትረክብ ከም እትኽእልን ዝያዳ ኣንብብ (dinutvei.no)

ናይ ክንክን ሸለልትነት

ናይ ክንክን ሸለልትነት ማለት ሓደ ሰብ ዘድልዮ መሰረታዊ ነገራት ዘይምምላእ ማለት እዩ። እዚ ዓይነት ጸገም፡ ሓደ ሰብ ኣብ ልዕሊ ካልእ ሰብ ሓላፍነት ኣብ ዘለዎ ዝምድናታት ዘጋጥም ዓይነት ዓመጽ እዩ - ንኣብነት ወለዲ ንቘልዑ ክንክን ክገብሩ ሓላፍነት ኣለዎም፣ ዓበይቲ ውሉዳት ድማ ንኣረጋውያን ወለዶም ክንክን ክገብሩ ሓላፍነት ክህልዎም ይኽእል፣ ወይ ድማ ሓደ ትካል ንሓደ ስንክልና ዘለዎ ሰብ ክንክን ክገብረሉ ሓላፍነት ክህልዎ ይኽእል።

መሰረታዊ ድልየታት ከምዚ ዝስዕብ ክኸውን ይኽእል፦ 

• ኣካላዊ – ከም ኣድላይነት መግቢ፣ ጽሩይ ክዳን፣ ኣካላዊ ውሕስነት ወይ መድሃኒት 
• ስምዒታዊ – ንኣብነት፣ ሓደ ሰብ ክከናኸን ዘለዎ ኣድላይነት፣ ኣብ ከባቢ ካብ ዝፍጠር ሓደጋታት ምክልኻል ኣድላይነት፣ ቆልዑ ብወለዶም ከም ዝፍተዉ ክስምዖም፣ ወይ ወለዲ ነቲ ቆልዓ ኣገዳሲ ኮይኑ ክስምዖም ምግባር 
• ምስ ጥዕና ዝተኣሳሰር – ንኣብነት፣ ኣብ ዘድልየኩም እዋን ናብ ሓኪም ክትውሰዱ 

ኣሉታዊ ማሕበራዊ ምቁጽጻር

እተፈላለየ ዓይነታት ኢድ ኣእታውነት ወይ ኣሉታዊ ማሕበራዊ ምቁጽጻር ከም ዓመጽን ምፍርራሕን ምግዳድን ክረአ ይኽእል እዩ። እዚ ድማ ውልቀ ሰባት ምስ ስርዓታት ስድራቤት ወይ ጉጅለ ተሰማሚዖም ንኽነብሩ ንምግባር ክውዕል ይኽእል፣ ንኣብነት፡ ክብሪ ስድራቤት ንምሕላው ዝፍጸም ዓመጽ፣ ናይ ኣስገዳድ መርዓ፣ ምኽንሻብ።

ብዛዕባ ኣሉታዊ ማሕበራዊ ምቁጽጻርን ኣበይ ሓገዝ ክትረክብ ከም እትኽእልን ዝያዳ ኣንብብ (dinutvei.no)

ጉጅለ ብቕዓት ኣንጻር ግዱድ መርዓ፣ ናይ ደቂ ኣንስትዮ ግርዛት፣ ከምኡ'ውን ኣሉታዊ ማሕበራዊ ቁጽጽር (bufdir.no)

ደቂ ተባዕትዮን ደቂ ኣንስትዮን ንዓመጽ ይቃልዑ እዮም፡ ኣብቲ ሓደ ሰብ ንዓመጽ ዝቃልዓሉ ዅነታት ግን ጾታዊ ፍልልይ ኣሎ። ደቂ ተባዕትዮ ካብ ጥቡቕ ዝምድና ወጻኢ ኣብ ዝህሉ ዅነታት፡ ካብ ደቂ ኣንስትዮ ንላዕሊ ንኣካላዊ ዓመጽ ይቃልዑ። ደቂ ኣንስትዮ ካብ ደቂ ተባዕትዮ ንላዕሊ ንኸቢድ ናይ መጻምድቲ ዓመጽን ጾታዊ ማህሰይትን ይቃልዓ።

ብቤተሰብ ዝፍጸም ዓመጽ

ኣብ መንጎ ኣባላት ስድራቤት፡ መጻምድቲ ወይ ካልኦት ናይ ቀረባ ኣዝማድ ዝፍጸም ዓመጽ፡ ብቤተሰብ ዝፍጸም ዓመጽ ይበሃል። ብቤተሰብ ዝፍጸም ዓመጽ ኣዝዩ ኸቢድ ክኸውን ይኽእል እዩ፣ ምኽንያቱ እቲ በዳሊ ኣብ ህይወት እቲ ግዳይ ኣገዳሲ ሰብ እዩ። ካብቲ ዓመጽ ንምህዳም እውን ዝያዳ ከቢድ ክኸውን ይኽእል እዩ። ብቤተሰብ ዝፍጸም ዓመጽ፡ መብዛሕትኡ ግዜ እቲ ግዳይ ኣብ ገዛእ ቤቱ ውሕስነት ኣይረክብን ማለት እዩ።

ብዛዕባ ብቤተሰብ ዝፍጸም ዓመጽን ኣበይ ሓገዝ ክትረክብ ከም እትኽእልን ዝያዳ ኣንብብ (dinutvei.no)

ዓመጽ ንጥዕና ብኸመይ ይጸልዎ፧

ዓመጽ ንጥዕና ናይቲ ግዳይ ብብዙሕ እተፈላለየ መገዲ ክጐድኦ ይኽእል እዩ። ኩሎም ግዳያት ዓመጽ ናይ ጥዕና ጸገም የጋጥሞም ማለት ግና ኣይኰነን፣ ከመይሲ ብዙሓት ነቲ ዅነታት ጽቡቕ ጌሮም ይጻወርዎ እዮም። ይኹን እምበር፡ ዓመጽ ንሓያሎ ኣካላውን ስነ ኣእምሮኣውን ጸገማት ጥዕና ብዝያዳ ኸቃልዕ ይኽእል እዩ።

ዓመጽን ኣካላዊ ጥዕናን

ቀጥታዊ ሳዕቤን ዓመጽ ኣካላዊ መጉዳእቲ፡ ንኣብነት ምስባር መሰንገለ፡ በሰላ፡ ቁስሊ ወይ ውሽጣዊ መጉዳእቲ ክኸውን ይኽእል።

ኣብዚ ቀረባ እዋን፡ ኣብ መንጎ ንኣካላዊ ዓመጽ እተቓላዕካ ምዃንን ጥዕናን ምትእስሳር ከም ዘሎ ብዝያዳ ክፍለጥ ተኻኢሉ እዩ። ከም ሕማም ርእሲ፡ ቃንዛ ከብዲ፡ ከብዲ ዕግርግር ምባል፡ ጽርውርው ምባል፡ ቃንዛ ጭዋዳታት ዝኣመሰለ ልሙድ ጸገማት ጥዕና፡ ካብቶም ዓመጽ ዘየጋጠሞም ሰባት ንላዕሊ ኣብ ግዳያት ዓመጽ ዝያዳ ይርአ። ከም ሕማም ሽኮርን ሕማም ልብን ስርዓተ ደምን መንሽሮን ዝኣመሰሉ ከበድቲ ኣካላዊ ሕማማት እውን ኣብ ግዳያት ዓመጽ ዝያዳ ይረኣዩ። ስለዚ፡ ዓመጽ ንጥዕና ብኣዝዩ ሰፊሕን ኩለ መዳያውን መገዲ ክጸልዎ ይኽእል እዩ።

እቶም ኣብ ግዜ ንእስነቶምን ምስ ዓበዩን ንዓመጽ እተቓልዑ ሰባት ካብቶም ኣብ ግዜ ንእስነት ወይ ምስ ዓበዩ ጥራይ ንዓመጽ ብዝያዳ ጸገም ጥዕና ናይ ምምዕባል ሓደጋኦም ዝለዓለ እዩ። ግዳይ ብዙሕ እተፈላለየ ዓይነት ዓመጽ ምዃን እውን ብዝያዳ ንናይ ጥዕና ጸገማት ከቃልዕ ይኽእል እዩ።

ዓመጽን ጥዕና ኣእምሮን

ዓመጽ ምስ ኣጋጠሞ ናይ ኣእምሮ ጥዕና ጸገማት ናይ ምምዕባል ተኽእሎ ኣሎ፣ ንኣብነት ከም ጭንቀትን ድብርትን ዝኣመሰሉ ጸገማት። ንነዊሕ እዋን ዝጸንሕን ከቢድን ዓመጽ፡ ንኣብነት ምስ ኣዝዩ ዓማጽን ተቖጻጻሪን ወላዲ ምዕባይ፡ እተሓላለኸ ስነ-ኣእምሮኣዊ ጉድኣት ከስዕብ ይኽእል። ግዳያት ዓመጽ፡ ኣልኮላዊ መስተን ካልእ ዕጸ ፋርስን ብዘይግቡእ ናይ ምጥቃም ኣጋጣሚኦም እውን ይውስኽ እዩ። ኣብ መንጎ ዓመጽን ንርእስኻ ክትጐድእ ምፍታንን፡ ንኣብነት ፈተነ ነብሰ ቅትለት፡ ጽኑዕ ምትእስሳር ኣሎ። ዓመጽ ምስ ኣጋጠመ ሕፍረትን ናይ ገበን ስምዒትን ከጋጥም እውን ልሙድ እዩ 

ዓመጽን ማህሰይትን፡ ምልክታት ድሕሪ ዜሰንብድ ፍጻመ ዜጋጥም ክቱር ጭንቀት (PTSD). ከስዕብ ይኽእል። ገለ ኣብነታት ናይዚ ምልክታት፡ ሕማቕ ተዘክሮታት ምህላው፡ ነቲ ዓመጽ ዘዘኻኽረካ ኩነታት ከተወግድ ምፍታን፡ ኣሉታዊ ሓሳብን ጭንቀትን ምሕዳር ክኸውን ይኽእል እዩ።

ዓመጽን ማህሰይትን ምሕባር

ግዳይ ዓመጽን ማህሰይትን እንተ ዄንካ፡ ሓገዝ ክትረክብ ትኽእል ኢኻ። ምስ እትኣምኖ ሰብ ብዛዕባ ዘጋጠመካ ምዝራብ፡ ብቐሊሉ ሓገዝ ንምርካብ ክሕግዘካ ይኽእል እዩ።

ሓደ ሰብ ዓመጽ ወይ ማህሰይቲ ከም ዝበጽሖ ወይ ክወርዶ ከም ዝኽእል እንተ ፈሊጥካ፡ ክትሕግዝ ዕድል ኣሎካ። ኣብ ገሊኡ ኣጋጣሚታት፡ እዚ ንኸየጋጥም ናይ ምግባር ሕጋዊ ግዴታ (plikt.no) እውን ክህልወካ ይኽእል እዩ።

ናብ ፖሊስ ወይ ኣገልግሎት ድሕንነት ቈልዑ ብምሕባር፡ ወይ ድማ ነቲ ግዳይ ናብ ውሑስ ቦታ፡ ንኣብነት ናብ መዕቆቢ፡ ሆስፒታል ወይ ካልእ ውሑስ ቦታ ክኸይድ ብምሕጋዝ፡ ዓመጽን ጾታዊ ገበናት ክትከላኸል ትኽእል። መብዛሕትኡ ግዜ፡ መንነትካ ኸይተገልጸ ንስክፍታኻ ክትሕብር ወይ ክትዘራረብ ይከኣል እዩ።

ዓመጽን ማሕበራዊ ርክባትን  

ማሕበራዊ ረቛሒታት ኣብ ናይ ኣእምሮኣዊን ኣካላውን ምዕባለ ጸገማት ዓቢ ተራ ክጻወቱ ይኽእሉ። ዓመጽ ዘጋጥሞም ሰባት መብዛሕትኡ ግዜ ብኻልኦት ተስፋ ከምዝቖረጹ ይስምዖም፣ ማሕበራዊ ደገፍ ይውሕዶምን ዝያዳ ጽምዋ ይስምዖምን። ናይ ርክብ ጸገማት ነቶም ግዳያት ዓመጽ ዝኾኑ ሰባት ዝያዳ ተቓላዕነት ይህልዎም። እዚ ማለት ድማ እቶም ዓመጽ ዘጋጠሞም ሰባት ውሕስነት ዘለዎምን ንሓድሽ ዓመጽ፣ ጸገማት ምጥቃም ሓሽሽን ድኹም ጥዕናን ዝያዳ ተቓላዕቲ እዮም። እቲ ምስ ዓመጽ ዝተኣሳሰረ ሕፍረት፣ ኣብ ቀጻሊ ምዕባለ፣ ኣብ ጥዕና፣ ዳዳግመ-ግዳይነትን ማሕበራዊ ዝምድናታትን ማእከላይ ኣገዳስነት ዘለዎ ይመስል። 

ንዓመጽ እተቓልዑ ሰባትን ኣዝማድን ዝረኽብዎ ሓገዝ

ዝያዳ ናይ ሓገዝ ኣገልግሎታትን ናይ ወለንታ ትካላትን

ንዓመጽን ማህሰይትን ንእተቓልዑ ሰባት ብዙሕ እተፈላለየ ናይ ሓገዝ ኣገልግሎት ኣሎ። ፈጸምቲ ዓመጽ እውን ጽቡቕ ሓገዝ ክረኽቡ ይኽእሉ እዮም።